Thứ nhất, về hòa giải tranh chấp đất đai theo quy định tại Điều 202 Luật Đất đai.

Theo quy định tại Điều 202 Luật Đất đai thì tranh chấp đất đai phải hòa giải tại UBND cấp xã, nếu hòa giải không thành mới được yêu cầu Tòa án giải quyết. Thực tiễn giải quyết tranh chấp đất đai cho thấy hòa giải cơ sở về đất đai mang lại hiệu quả chưa cao, đa phần kết quả hòa giải không thành, nhiều vụ việc có tính chất phức tạp nhưng việc hòa giải còn qua loa, đại khái.

Nhiều vụ việc tranh chấp đất đai tiến hành hòa giải tại cấp xã còn kéo dài; một số vụ việc khi tiến hành hòa giải không thực hiện đúng quy định của pháp luật như không đúng, không đủ thành phần Hội đồng hòa giải, vắng mặt các bên tham gia hòa giải... Do đó, khi xem xét đơn khởi kiện, nhiều trường hợp Tòa án phải trả lại đơn để UBND cấp xã tiến hành hòa giải lại.

Thứ hai, về thẩm quyền giải quyết tranh chấp quy định tại Điều 203 Luật Đất đai.

Khoản 2 Điều 203 Luật Đất đai quy định:

“Tranh chấp đất đai mà đương sự không có Giấy chứng nhận hoặc không có một trong các loại giấy tờ quy định tại Điều 100 của Luật này thì đương sự chỉ được lựa chọn một trong hai hình thức giải quyết tranh chấp đất đai theo quy định sau đây:

a) Nộp đơn yêu cầu giải quyết tranh chấp tại Ủy ban nhân dân cấp có thẩm quyền theo quy định tại khoản 3 Điều này;

b) Khởi kiện tại Tòa án nhân dân có thẩm quyền theo quy định của pháp luật về tố tụng dân sự;”

Theo đó, đương sự chỉ được lựa chọn một trong hai hình thức giải quyết tranh chấp. Tuy nhiên, nếu đương sự cố tình yêu cầu cả UBND và TAND giải quyết tranh chấp sẽ gây khó khăn trong quá trình giải quyết. Thực tế những tranh chấp này nếu lựa chọn Tòa án giải quyết sẽ mất nhiều thời gian hơn vì khi Tòa án giải quyết vẫn phải đề nghị UBND cung cấp hồ sơ, tài liệu chứng cứ liên quan đến nguồn gốc đất để giải quyết vụ án.

Thứ ba, về sự phối hợp giữa Tòa án và các cơ quan chuyên môn quản lý đất đai

Thực tiễn xét xử cho thấy, việc phối hợp giữa Tòa án với các cơ quan hành chính thường chưa thực sự hiệu quả. Nhiều vụ án dân sự, hành chính liên quan đến việc giải quyết tranh chấp đất đai, hủy Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất tại Tòa án bị kéo dài thời hạn giải quyết hoặc tạm đình chỉ giải quyết vụ án do phải chờ cơ quan chuyên môn cung cấp tài liệu, chứng cứ, cung cấp kết quả đo đạc, xem xét thẩm định tại chỗ do cung cấp chậm, không đầy đủ, không đúng yêu cầu hoặc không có văn bản trả lời cho Tòa án sau khi tiến hành đo đạc không có kết quả đo đạc ngay. Có những vụ án Tòa án đã ban hành văn bản yêu cầu và văn bản đôn đốc nhiều lần nhưng cơ quan chuyên môn không cung cấp được hồ sơ cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, trích lục thửa đất, sổ mục kê, sổ địa chính, tờ bản đồ biến động qua các thời kỳ, hồ sơ đất đai của cơ quan nhà nước qua các thời kỳ có sự mâu thuẫn, không khớp về số liệu, vị trí, loại đất... gây khó khăn trong việc đánh giá chứng cứ của các cơ quan tiến hành tố tụng.

          Những hạn chế, bất cập nêu trên không chỉ gây lúng túng cho Tòa án trong quá trình giải quyết các vụ án dân sự liên quan đến tranh chấp đất đai, mà còn gây khó khăn cho Viện kiểm sát khi thực hiện công tác kiểm sát tuân theo pháp luật đối với việc giải quyết các vụ án đó. Trong thời gian tới, đề nghị các cấp có thẩm quyền cần rà soát, điều chỉnh các quy định của pháp luật theo hướng:

Thứ nhất, bổ sung quy định đối với trường hợp UBND cấp xã nơi tổ chức buổi hòa giải nhưng một trong các bên hoặc hai bên đương sự vắng mặt không có lý do chính đáng thì UBND cấp xã vẫn tiến hành hòa giải vắng mặt, lập biên bản hòa giải mà không có chữ ký của bên vắng mặt; đồng thời, tống đạt văn bản đến bên vắng mặt trong buổi hòa giải. Biên bản hòa giải là căn cứ đề các bên đương sự tiến hành các thủ tục tiếp theo như khởi kiện tranh chấp đất đai tại Tòa án hoặc gửi đơn yêu cầu đến UBND cấp có thẩm quyền giải quyết. Đối với trường hợp UBND cấp xã tổ chức hòa giải thành nhưng sau đó một trong các bên lại thay đổi ý kiến không chấp nhận kết quả hòa giải thành thì không cần tiếp tục các thủ tục hòa giải vì một bên tranh chấp đã không có thiện chí chấp hành sự thỏa thuận của các bên, nếu tiếp tục hòa giải chỉ làm kéo dài quá trình giải quyết vụ việc. Trong trường hợp này, các bên có thể khởi kiện ra Tòa án hoặc gửi đơn yêu cầu giải quyết tranh chấp đất đai đến UBND cấp có thẩm quyền để được giải quyết.

Thứ hai, đề xuất sửa đổi theo hướng không giao cho Tòa án giải quyết tranh chấp loại đất chưa có bất kỳ loại giấy tờ gì nhằm đảm bảo sự thống nhất giữa quy định của pháp luật Tố tụng dân sự và Luật đất đai.

Thứ ba, đề nghị xây dựng và ban hành quy định cụ thể trách nhiệm của UBND các cấp và cơ quan chuyên môn về đất đai ở địa phương trong việc cung cấp thông tin, tài liệu về quản lý đất đai đối với đất tranh chấp khi Tòa án có yêu cầu cung cấp. Quy định chế tài xử lý thích hợp, có hiệu quả đối với những trường hợp các cá nhân, cơ quan, tổ chức đang nắm giữ tài liệu, chứng cứ của vụ án mà thiếu sự hợp tác hoặc không cung cấp tài liệu, chứng cứ của vụ án để đảm bảo cho việc giải quyết vụ án được nhanh chóng, kịp thời, chính xác và đúng pháp luật.

Quỳnh Huệ